همزمان باآغاز هزاره سوم میلادی وباتوجه به جمعیت شش میلیاردی دنیا ورشدروز افزون آن بخصوص درکشورهای درحال توسعه، تامین نیازهای غذائی مردم ازمهمترین مشکلات ومسائل فرا روی بشر می باشد. لذا اهتمام به افزایش کمی وکیفی تولید محصولات زراعی درهمه کشورها ضروری به نظر می رسد.
از اینرو اکثرکشورهای دنیا قسمت قابل توجهی از بودجه سالیانه خودرابه بخش کشاورزی وتحقیقات مربوطه اختصاص می دهند که دراین زمینه تاحدودی به موفقیتهای شایان توجهی نیزدست پیدا کرده اند.
درکشورما نیزدربرنامه پنجساله دوم وسوم توسعه اولویت به بخش کشاورزی داده شده است ولی به نظر
می رسد که تاکنون سیاستهای بخش کشاورزی درارتباط با افزایش تولید محصولات زراعی با موفقیت چندانی همراه نبوده است.
درمیان گیاهان زراعی، غلات از اهمیت ویژه ای برخوردارند وبیشترین تولید وسطح زیرکشت رادرمقایسه باسایرگیاهان زراعی دردنیا دارا هستند.
از طرفی تولید بعضی از غلات جهت تعلیف وتغذیه دام ها صورت می گیرد، بنابراین کشت غلات جهت تامین خوراک دام نیزاز اهمیت بسزائی برخوردار است.
متاسفانه درایران تولید ومدیریت گیاهان علوفه ای درمقایسه باسایرگیاهان زراعی چندان مورد توجه نبوده است ونیز بعلت عدم توجه به افزایش کمی وکیفی گیاهان علوفه ای، همواره باکمبود مواد پروتئینی روبرو بوده است.
بنابراین اهتمام به کشت محصولات علوفه ای با توجه به نیاز کشوربه فرآورده های دامی ولبنی ضروری به نظرمی رسد.دربین غلات، جویکی از مهمترین گیاهانی است که به این منظور درایران کشت می گردد.
میانگین عملکرد جوآبی درسال زراعی 77 – 76 برابر با 2990 کیلوگرم در هکتار بوده، درهمین سال متوسط عملکرد گندم آبی برابر با 3423 کیلوگرم درهکتاربوده است.
با توجه به میانگین عملکرد جودر کشور،ضمن اهتمام به کشت این گیاه وتلاش درجهت افزایش عملکرد آن باید به دنبال گیاهانی بود که علاوه بربالا بودن میزان تولید،دارای کیفیت مطلوبی نیزباشند.یکی ازغلاتی که امروزه دردنیا کشت می شود وازاین نظربا جوقابل رقابت است تریتیکاله می باشد.
تریتیکاله اولین غله ساخته دست بشرمی باشد که از30سال گذشته دردنیا تولید تجاری آن آغاز شده است.
این گیاه محصولی موفق از تلاقی گندم وچاوداربوده که از طرفی واجد خصوصیات مطلوب چاودار از جمله رشد سریع وقابلیت تولید دراراضی فقیروکم بازده واز طرف دیگردارای خصوصیات برترکیفی وزراعی گندم می باشد.
کاشت تریتیکاله درمناطق مختلف دنیا طی سه دهه اخیربیانگر تطابق وسازگاری آن در محدوده وسیعی از شرایط اقلیمی متفاوت است.
نتایج بررسی های انجام یافته درایران نشانگر این واقعیت است که عملکرد ماده خشک ودانه تریتیکاله حدود دوبرابر جو می باشد.
درایران طی سه دهه گذشته نتایج بررسی های بعمل آمده در مراکز تحقیقات کشاورزی به روی بذور دریافتی از خزانه های بین المللی تریتیکاله منجربه شناسائی چندرقم که باشرایط آب وهوائی کشور سازگارند گردیده، ولی متاسفانه علیرغم شروع تحقیقات درایران همزمان باسایر نقاط دنیا هنوز درسطح کشور به تولید تجاری آن اقدام نشده است.
همزمان باآغاز هزاره سوم میلادی وباتوجه به جمعیت شش میلیاردی دنیا ورشدروز افزون آن بخصوص درکشورهای درحال توسعه، تامین نیازهای غذائی مردم ازمهمترین مشکلات ومسائل فرا روی بشر می باشد. لذا اهتمام به افزایش کمی وکیفی تولید محصولات زراعی درهمه کشورها ضروری به نظر می رسد.
از اینرو اکثرکشورهای دنیا قسمت قابل توجهی از بودجه سالیانه خودرابه بخش کشاورزی وتحقیقات مربوطه اختصاص می دهند که دراین زمینه تاحدودی به موفقیتهای شایان توجهی نیزدست پیدا کرده اند.
درکشورما نیزدربرنامه پنجساله دوم وسوم توسعه اولویت به بخش کشاورزی داده شده است ولی به نظر
می رسد که تاکنون سیاستهای بخش کشاورزی درارتباط با افزایش تولید محصولات زراعی با موفقیت چندانی همراه نبوده است.
درمیان گیاهان زراعی، غلات از اهمیت ویژه ای برخوردارند وبیشترین تولید وسطح زیرکشت رادرمقایسه باسایرگیاهان زراعی دردنیا دارا هستند.
از طرفی تولید بعضی از غلات جهت تعلیف وتغذیه دام ها صورت می گیرد، بنابراین کشت غلات جهت تامین خوراک دام نیزاز اهمیت بسزائی برخوردار است.
متاسفانه درایران تولید ومدیریت گیاهان علوفه ای درمقایسه باسایرگیاهان زراعی چندان مورد توجه نبوده است ونیز بعلت عدم توجه به افزایش کمی وکیفی گیاهان علوفه ای، همواره باکمبود مواد پروتئینی روبرو بوده است.
بنابراین اهتمام به کشت محصولات علوفه ای با توجه به نیاز کشوربه فرآورده های دامی ولبنی ضروری به نظرمی رسد.دربین غلات، جویکی از مهمترین گیاهانی است که به این منظور درایران کشت می گردد.
میانگین عملکرد جوآبی درسال زراعی 77 – 76 برابر با 2990 کیلوگرم در هکتار بوده، درهمین سال متوسط عملکرد گندم آبی برابر با 3423 کیلوگرم درهکتاربوده است.
با توجه به میانگین عملکرد جودر کشور،ضمن اهتمام به کشت این گیاه وتلاش درجهت افزایش عملکرد آن باید به دنبال گیاهانی بود که علاوه بربالا بودن میزان تولید،دارای کیفیت مطلوبی نیزباشند.یکی ازغلاتی که امروزه دردنیا کشت می شود وازاین نظربا جوقابل رقابت است تریتیکاله می باشد.
تریتیکاله اولین غله ساخته دست بشرمی باشد که از30سال گذشته دردنیا تولید تجاری آن آغاز شده است.
این گیاه محصولی موفق از تلاقی گندم وچاوداربوده که از طرفی واجد خصوصیات مطلوب چاودار از جمله رشد سریع وقابلیت تولید دراراضی فقیروکم بازده واز طرف دیگردارای خصوصیات برترکیفی وزراعی گندم می باشد.
کاشت تریتیکاله درمناطق مختلف دنیا طی سه دهه اخیربیانگر تطابق وسازگاری آن در محدوده وسیعی از شرایط اقلیمی متفاوت است.
نتایج بررسی های انجام یافته درایران نشانگر این واقعیت است که عملکرد ماده خشک ودانه تریتیکاله حدود دوبرابر جو می باشد.
درایران طی سه دهه گذشته نتایج بررسی های بعمل آمده در مراکز تحقیقات کشاورزی به روی بذور دریافتی از خزانه های بین المللی تریتیکاله منجربه شناسائی چندرقم که باشرایط آب وهوائی کشور سازگارند گردیده، ولی متاسفانه علیرغم شروع تحقیقات درایران همزمان باسایر نقاط دنیا هنوز درسطح کشور به تولید تجاری آن اقدام نشده است.
البته اخیراً گزارشهائی آن در بعضی از نقاط کشور بدست آمده که امید است با معرفی بیشتر این گیاه زراعی دربین محققین، دانشجویان وکشاورزان زمینه توسعه کشت وتولید تجاری آن فراهم گردد.
بررسی امکان زراعت تریتیکاله در ایران تاریخچه 30- 20 ساله ای دارد ودرحال حاضر دوران آزمایشی خود راطی می کند نتایج آزمایشهای مقایسه عملکرد نشان می دهد که عملکرد واریته های اصلاح شده گندم درایران حتی از واریته های اصلاح شده تریتیکاله مانند آرمادیلو نیز بیشتر است(106). بنابراین چنین استنباط می شود که این گیاه جدید با واریته های موجود شاید نتواند درآینده نزدیک سطح کشت قابل توجهی رادرایران داشته باشد.
ازآنجا که سطح کشت چاودار درجهان درحال حاضر روبه کاهش است انتظار می رود که تریتیکاله با داشتن دامنه سازگاری وسیعترازهریک از والدین خود ( گندم وچاودار) بتواند سطح قابل توجهی را اشغال نماید ودرخاکهای حاشیه ای وغیر حاصلخیز محصولی با پروتین بیشتر تولید کند. بعضی از کارشناسان معتقدند که با گسترش سطح کشت جهانی تریتیکاله درآن دسته از اراضی که تولید گندم وجو درآنها غیر اقتصادی باشد کل سطح زیر کشت تریتیکاله از 8 تا 10میلیون هکتار که هم اکنون زیر کشت گندم دوروم است تجاوز کند(96)
1-2-1 تاریخچه پیدایش واصلاح تریتیکاله :
تریتیکاله غله جدیدی است که بوسیله انسان ودرنتیجه تلاقی ژنومهای گندم ( جنس Triticum ) وچاودار (جنس Secale) بوجود آمده است .
نام تریتیکاله نیز از ترکیب نام علمی گونه های بوجود آورنده آن گرفته شده است وپیدایش آن به بیش ازیک قرن قبل باز می گردد.
درسال 1875 شخصی به نام ویلسون گزارشی درمورد هیبرید گندم _ چاودار ارائه داداین گیاه به طورطبیعی غیرباروربود.
نخستین تریتیکاله بارور توسط ریمپائو درسال 1888 بوجود آمد.
مطالعات اساسی درزمینه تریتیکاله را مونتزینگ به سال 1935 درسوئد آغاز کرد.
درسال 1937 باکشف وکاربرد ماده کلشی سین توسط آیگستی تحول فوق العاده ای در باروری هیبرید های عقیم گیاهان زراعی بوجود آمد، درنتیجه وقتیکه گیاهان حاصل از تلاقی والدین ( نسل F1) تحت تیمارکلشی سین قرار گرفتند، کروموزومها مضاعف گردیدند وبواسطه این پیشرفت تریتیکاله بارور تولید گردید.
اگردرتلاقی بین گندم وچاودار از گندم تتراپلوئید ( T.durum) استفاده گردد، ترتیکاله حاصل هگزاپلوئید خواهد بود واگرگندم هگزاپلوئید (T.aestivum) مورد استفاده قرار گیرد، تریتیکاله حاصل اوکتاپلوئید خواهد بود.
تااواخر سالهای دهه 1930 پروژه های تحقیقاتی اروپایی پیرامون ارزیابی تریتیکاله اوکتاپلوئید اولیه دور
می زد که البته عملکرد پائین این نوع گیاهان غالباً بخاطر ناباروری دگسترده امیدوار کننده نبود.
ریلی وچاپمن عقیده داشتند که پدیده عقیمی ونیمه عقیمی درتریتیکاله اوکتاپلوئید بعلت ناسازگاریهای عمومی بین ژنوتیپ گندم که گیاهی خود باروری و ژنوتیپ چاودار که گیاهی است دگربارور بوجودمی آید (65، 8،9) .
دراوائل دهه 1950 عده ای ازمحققین دراروپا وامریکای شمالی بوسیله تلاقی گندمهای تتراپلوئید وچاودار شروع به تکثیر تریتیکاله های هگزاپلوئید نمودند که درنتیجه این تلاقی ها تریتیکاله های هگزاپلوئید اولیه بدست آمد.
تحقیقات که ازآن زمان تاکنون صورت گرفته نشان داده که تولید هگزاپاوئید ها نسبت به اوکتاپلوئیدها موفقیت آمیزتر بوده واز باروری مطلوب برخوردار می باشند.
به همین دلیل امروزه اکثر برنامه های اصلاح نباتات تریتیکاله درتمام جهان صرف اصلاح انواع هگزاپلوئید می گردد.
اولین برنامه های تحقیقاتی گسترده بهبود تریتیکاله از دانشگاه مانیتوبا درکشور کانادا به سال 1945 آغاز شد.
نتایج تحقیقات دردانشگاه مانیتو با منجر به شناسائی دورقم به نام های رزنرو ولش گردید.
امروزه گسترده ترین برنامه های بین الملللی مربوطه به تریتیکاله که از سال 1965 آغاز شده در مرکز تحقیقات سی میت در جریان است.
از نخستین موفقیت های محققان سمیت جدا نمودن لاینهای غیر حساس به طول روز می باشد، مشتقات این نمونه های جدا شده موسوم به آرمادیلو بسیار بارورند.
تا اواخر دهه 1960عدم باروری یک دلیل عمده درعملکرد پائین تریتیکاله بود به این ترتیب که فقط بعضی ازگلچه ها درسنبله باروری می شدند.
درسال 1968 یک لاین یه طور اتفاقی پیدا شد که درجه بالایی از باروری گلها مهمترین خصوصیات آن بود، این لاین آرمادیلو نامیده شد که ازآن به طور گسترده ای دربرنامه های اصلاحی استفاده می شود.کلیه ارقام هگزاپلوئید پیشرفته کنونی از تلاقی آرمادیلو یا مشتقات آن هستند .
باروری مطلوب گلچه ها، همچنین سنبله های طویل و ساقه های قوی باعث افزایش عملکرد تریتیکاله هگزاپلوئید نسبت به بهترین ارقام گندم نان و دوروم شده است (110،37،9).
1-3-1 طبقه بندی
تریتیکاله شامل انواع اوکتاپلوئید، هگزاپلوئید وتتراپلوئید اولیه وثانویه می باشد. به دلیل اینکه کروموزومهای تریتیکاله ازتلاقی دوگیاه متفاوت به موجود می آید، ممکن است نوعی ناسازگاری ژنتیکی بین آنها وجودداشته باشد، با این وجود ثبات میوزی درهگزاپلوئید ها بیشتر از اوکتاپلوئیدها می باشد.
به همین دلیل تریتیکاله های اولیه با مشکلاتی همچون ؛ حساسیت به طول روز، دیررسی ، جوانه زنی قبل ازبرداشت،زیادبودن موارد عقیمی، خوابیدگی وچروکیدگی دانه همراه بودند(جدول 1).
لازم به ذکراست که تلاقی بین گندم دیپلوئید وچاوداربه آسانی میسرنبوده وبنابراین تاکنون عملاً تریتیکاله تتراپلوئید ( AARR ) تولید نشده است (37،19).
البته اخیراً گزارشهائی آن در بعضی از نقاط کشور بدست آمده که امید است با معرفی بیشتر این گیاه زراعی دربین محققین، دانشجویان وکشاورزان زمینه توسعه کشت وتولید تجاری آن فراهم گردد.
بررسی امکان زراعت تریتیکاله در ایران تاریخچه 30- 20 ساله ای دارد ودرحال حاضر دوران آزمایشی خود راطی می کند نتایج آزمایشهای مقایسه عملکرد نشان می دهد که عملکرد واریته های اصلاح شده گندم درایران حتی از واریته های اصلاح شده تریتیکاله مانند آرمادیلو نیز بیشتر است(106). بنابراین چنین استنباط می شود که این گیاه جدید با واریته های موجود شاید نتواند درآینده نزدیک سطح کشت قابل توجهی رادرایران داشته باشد.
ازآنجا که سطح کشت چاودار درجهان درحال حاضر روبه کاهش است انتظار می رود که تریتیکاله با داشتن دامنه سازگاری وسیعترازهریک از والدین خود ( گندم وچاودار) بتواند سطح قابل توجهی را اشغال نماید ودرخاکهای حاشیه ای وغیر حاصلخیز محصولی با پروتین بیشتر تولید کند. بعضی از کارشناسان معتقدند که با گسترش سطح کشت جهانی تریتیکاله درآن دسته از اراضی که تولید گندم وجو درآنها غیر اقتصادی باشد کل سطح زیر کشت تریتیکاله از 8 تا 10میلیون هکتار که هم اکنون زیر کشت گندم دوروم است تجاوز کند(96)
1-2-1 تاریخچه پیدایش واصلاح تریتیکاله :
تریتیکاله غله جدیدی است که بوسیله انسان ودرنتیجه تلاقی ژنومهای گندم ( جنس Triticum ) وچاودار (جنس Secale) بوجود آمده است .
نام تریتیکاله نیز از ترکیب نام علمی گونه های بوجود آورنده آن گرفته شده است وپیدایش آن به بیش ازیک قرن قبل باز می گردد.
درسال 1875 شخصی به نام ویلسون گزارشی درمورد هیبرید گندم _ چاودار ارائه داداین گیاه به طورطبیعی غیرباروربود.
نخستین تریتیکاله بارور توسط ریمپائو درسال 1888 بوجود آمد.
مطالعات اساسی درزمینه تریتیکاله را مونتزینگ به سال 1935 درسوئد آغاز کرد.
درسال 1937 باکشف وکاربرد ماده کلشی سین توسط آیگستی تحول فوق العاده ای در باروری هیبرید های عقیم گیاهان زراعی بوجود آمد، درنتیجه وقتیکه گیاهان حاصل از تلاقی والدین ( نسل F1) تحت تیمارکلشی سین قرار گرفتند، کروموزومها مضاعف گردیدند وبواسطه این پیشرفت تریتیکاله بارور تولید گردید.
اگردرتلاقی بین گندم وچاودار از گندم تتراپلوئید ( T.durum) استفاده گردد، ترتیکاله حاصل هگزاپلوئید خواهد بود واگرگندم هگزاپلوئید (T.aestivum) مورد استفاده قرار گیرد، تریتیکاله حاصل اوکتاپلوئید خواهد بود.
تااواخر سالهای دهه 1930 پروژه های تحقیقاتی اروپایی پیرامون ارزیابی تریتیکاله اوکتاپلوئید اولیه دور
می زد که البته عملکرد پائین این نوع گیاهان غالباً بخاطر ناباروری دگسترده امیدوار کننده نبود.
ریلی وچاپمن عقیده داشتند که پدیده عقیمی ونیمه عقیمی درتریتیکاله اوکتاپلوئید بعلت ناسازگاریهای عمومی بین ژنوتیپ گندم که گیاهی خود باروری و ژنوتیپ چاودار که گیاهی است دگربارور بوجودمی آید (65، 8،9) .
دراوائل دهه 1950 عده ای ازمحققین دراروپا وامریکای شمالی بوسیله تلاقی گندمهای تتراپلوئید وچاودار شروع به تکثیر تریتیکاله های هگزاپلوئید نمودند که درنتیجه این تلاقی ها تریتیکاله های هگزاپلوئید اولیه بدست آمد.
تحقیقات که ازآن زمان تاکنون صورت گرفته نشان داده که تولید هگزاپاوئید ها نسبت به اوکتاپلوئیدها موفقیت آمیزتر بوده واز باروری مطلوب برخوردار می باشند.
به همین دلیل امروزه اکثر برنامه های اصلاح نباتات تریتیکاله درتمام جهان صرف اصلاح انواع هگزاپلوئید می گردد.
اولین برنامه های تحقیقاتی گسترده بهبود تریتیکاله از دانشگاه مانیتوبا درکشور کانادا به سال 1945 آغاز شد.
نتایج تحقیقات دردانشگاه مانیتو با منجر به شناسائی دورقم به نام های رزنرو ولش گردید.
امروزه گسترده ترین برنامه های بین الملللی مربوطه به تریتیکاله که از سال 1965 آغاز شده در مرکز تحقیقات سی میت در جریان است.
از نخستین موفقیت های محققان سمیت جدا نمودن لاینهای غیر حساس به طول روز می باشد، مشتقات این نمونه های جدا شده موسوم به آرمادیلو بسیار بارورند.
تا اواخر دهه 1960عدم باروری یک دلیل عمده درعملکرد پائین تریتیکاله بود به این ترتیب که فقط بعضی ازگلچه ها درسنبله باروری می شدند.
درسال 1968 یک لاین یه طور اتفاقی پیدا شد که درجه بالایی از باروری گلها مهمترین خصوصیات آن بود، این لاین آرمادیلو نامیده شد که ازآن به طور گسترده ای دربرنامه های اصلاحی استفاده می شود.کلیه ارقام هگزاپلوئید پیشرفته کنونی از تلاقی آرمادیلو یا مشتقات آن هستند .
باروری مطلوب گلچه ها، همچنین سنبله های طویل و ساقه های قوی باعث افزایش عملکرد تریتیکاله هگزاپلوئید نسبت به بهترین ارقام گندم نان و دوروم شده است (110،37،9).
1-3-1 طبقه بندی
تریتیکاله شامل انواع اوکتاپلوئید، هگزاپلوئید وتتراپلوئید اولیه وثانویه می باشد. به دلیل اینکه کروموزومهای تریتیکاله ازتلاقی دوگیاه متفاوت به موجود می آید، ممکن است نوعی ناسازگاری ژنتیکی بین آنها وجودداشته باشد، با این وجود ثبات میوزی درهگزاپلوئید ها بیشتر از اوکتاپلوئیدها می باشد.
به همین دلیل تریتیکاله های اولیه با مشکلاتی همچون ؛ حساسیت به طول روز، دیررسی ، جوانه زنی قبل ازبرداشت،زیادبودن موارد عقیمی، خوابیدگی وچروکیدگی دانه همراه بودند(جدول 1).
لازم به ذکراست که تلاقی بین گندم دیپلوئید وچاوداربه آسانی میسرنبوده وبنابراین تاکنون عملاً تریتیکاله تتراپلوئید ( AARR ) تولید نشده است (37،19).
