استخراج، اولین مرحله اساسی را در تحقیقات گیاهان دارویی تشكیل می­دهد و آماده ­سازی عصاره­ها از گیاهان، نقطه شروعی برای جداسازی و خالص­سازی اجزای شیمیایی در گیاهان هستند. روش­های مختلف استخراج به طور وسیعی به منظور بدست آوردن چنین تركیب­های طبیعی با ارزشی بررسی شدند. تقطیر با مایکروویو، فن‌آوری جهت استخراج سریع اسانس ­ها از گیاهان معطر، ادویه­ای، بذور خشک و گیاهان ­دارویی می­باشد.

دو گونه گیاه بومادران با نام santolina Achillea و Achillea millefolium از منطقه کوهستانی و ارتفاعات شهرستان طالقان، استان البرز جمع­آوری شد. گیاهان پس از خشک شدن در سایه، با بهره گرفتن از روش سنتی تقطیر با آب و مایکروویو در زمان‌های مختلف در سه سطح از توان (300، 500 و 700 وات)، اسانس‌گیری شدند و درصد بازده اسانس ­ها با توجه به وزن خشک گیاه، محاسبه و با یکدیگر مقایسه گردید. بیشترین مقادیر بازده به ترتیب گونه و روش استخراج با کلونجر در 5/2 ساعت و مایکروویو در مدت زمان 30 دقیقه و توان 700 وات 32/0% و 88/0%، و 25/0% و 64/0% بود.

ترکیبات اسانس استخراج شده توسط دستگاه GC-MS مورد بررسی قرار گرفتند. در اسانس گیاه A. santolina مقدار ترکیبات اکسیژن­داری مثل 1 و 8- سینئول، کریسانتنون، کامفور، برونئول، آلفاترپینئول نسبت به روش کلونجر بیشتر بود. همچنین هیدروکربن­های منوترپنی مثل پارا­زایلن، آلفا­پینن، 1 و8 سینئول، پارامنتاتریئن، کریسانتنون، کامفور، برنئول، گاما ترپینن، آلفاترپینئول در روش مایکروویو افزایش یافت. در اسانس گیاه A. millefolium در روش مایکروویو مقدار ترکیبات اکسیژن­داری مثل 1 و 8- سینئول، پینوکارون، آلفاترپینئول، لاواندولیل‌استات نسبت به روش کلونجر بیشتر بود. همچنین هیدروکربن­های منوترپنی مثل پارازایلن، 1 و 8 سینئول، لاواندولیل‌استات، گاماترپینن، آلفاترپینئول، گامازایلن، بتالاواندولل، پینوکارون، دی متیل‌آدامانتان در روش مایکروویو افزایش یافت. ترکیبات سسکوئی­ترپنی مثل کاریوفیلادی­ان، آرومادندرون، آلفاجورجوئن نیز در روش مایکروویو افزایش داشتند.

 کلمات کلیدی: santolina Achillea و Achillea millefolium ،تقطیر با مایکروویو، تقطیر با آب، اسانس

گیاهان دارویی به منظور درمان با تاریخ زندگی انسان همزمان بوده‌اند. انسان در تمام دوران تاریخی چاره‌ای جز توسل به گیاهان نداشت. اگرچه در نیم قرن گذشته استفاده از داروهای شیمیایی و سنتزی به شدت رواج یافت، ولی به سرعت آثار زیان‌بار آنها بر زندگی آنها سبب گرایش مجدد به گیاهان دارویی گردید، و این نکته که توسل به گیاهان دارویی همواره در طول تاریخ یکی از روش‌های موثر درمان بوده است، به خوبی روشن است. تاریخ طب در کشور ما مربوط به دوره آریایی می­باشد و اوستا (٦٥٠٠ ق.م) اولین کتابی است که از گیاهان دارویی سخن گفته است. قدیمی‌ترین گیاه دارویی در طول تاریخ هوم گیاه مقدس آیین زرتشت بوده است. در کتاب­های پهلوی هوم را سرور همه گیاهان و استفاده از آن را باعث عمر جاویدان می­دانند. علاوه بر قدمت، گستره نفوذ این گیاهان در تاریخ ادیان و ملت‌ها بسیار شایان توجه است، بطوریکه در جای جای حوادث مهم تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دینی، این گیاهان قرین توجه بوده و یا منجر به بروز حوادث مهمی شده ­اند. با جستجو و دقت در منابع دینی، تاریخی و ادبی، اسامی گیاهان دارویی، وجوه تسمیه و حوادث مرتبط با این گیاهان به وفور به چشم می­خورد (کشفی بناب، 1388).

دو کشور پهناور چین و هند، همچون ایران، از پیشگامان طب سنتی و داروسازی گیاهی بوده ­اند. ابوریحان بیرونی، از دانشمندان فاخر ایرانی، نخستین دانشمندی بود که اولین فارماکوپه یا فهرست داروهای طبیعی را در جهان تدوین و وضع نمود. تا قبل از قرن شانزدهم میلادی، طب سنتی در کشورهای مختلف جهان، نظیر ایران، هند، چین، تبت، یونان، روم و حتی شمال آمریکا از پیشرفت­های چشم­گیری برخوردار بودند، ولی با تولید داروهای شیمیایی و پیشرفت­هایی در زمینه شیمی­درمانی، از توجه به طب سنتی کاسته شد. در نتیجه ظهور دیدگاه‌های جدید درمان، کم‌كم روش­های درمان بیماری­ها با گیاهان كنار گذارده شد. از طرفی استفاده از داروهای تازه هم مشكلات خاص خود را داشت. عوارض جانبی بسیار زیاد داروهای شیمیایی و گرانی آن­ها موجب گرایش مجدد مردم به طب گیاهی شد. در قرن اخیر پیشرفت عمده­ای در بهره­ گیری از گیاهان دارویی حاصل شده است و آزمایشگاه­‌های مجهز در سراسر جهان برای بررسی اثرات این داروها به كار و فعالیت مشغول هستند (قاسمی، 1389)

1-2– سطح زیر كشت

خرید فایل متن کامل این پایان نامه :

 گیاهان دارویی

سطح زیر كشت گیاهان دارویی در سال 1381، با توجه به ﺗﻌﺪاد ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮی ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ، ﺣﺪود 56 ﮔﻮﻧﻪ می­باشد. ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻛﻞ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ در اﻳﺮان، 87 درﺻﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. در ﺣﺪود 44/6 درﺻﺪ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دو ﮔﻮنه زﻋﻔﺮان و زﻳﺮه ﺳﺒﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه دﻳﮕﺮ آن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در ﺣﺪود 43/5 درﺻﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ که ﺑﻪ ﻛﺸﺖ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی داروﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮره، اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻟﺬا ﻛﻤﺘﺮ از 12 درﺻﺪ از ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ در اﻳﺮان، ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر داروﻳﻲ، ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ، مرتبط می‌باشد. اﺳﺘﺎن ﺧﺮاﺳﺎن در ﺑﻴﻦ اﺳﺘﺎﻧ‌‌ﻬﺎی ﻛﺸﻮر از ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺳﻄﺢ زﻳﺮ کشت و ﺗﻨﻮع ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ (کوچکی، 1383).

نگاهی به میزان كشت گیاهان دارویی در ایران و مقایسه با سطح زیر كشت همان گونه­ ها در برخی كشورهای جهان نشان می­دهد كه تفاوت زیادی در این رابطه وجود دارد. شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران به ویژه از حیث تابش نور آفتاب، ویژگی بسیار مثبتی برای كشت اكثر گونه­ های دارویی محسوب می­ شود .میزان مواد موثره گیاهان دارویی تحت تأثیر تابش نور آفتاب افزایش قابل ملاحظه­ای می­یابد. در نتیجه می­توان با سطح زیر كشت كمتر، به میزان تولید ماده موثره گیاهی بالاتری دست یافت. كشت نمونه­های شیمیایی گونه­‌های بومی مهم‌ترین عاملی است كه می ­تواند موقعیت ایران را در مقایسه با سایر كشورها برتر و استراتژیک سازد (گلمکانی، 1386).

1-3- ارزش اقتصادی و صادرات گیاهان دارویی

گیاهان دارویی و صنعتی كه عمدتا در زیر گروه باغبانی قرار می­گیرند، یكی از مهم‌ترین محصولات صادراتی كشور از گذشته­ های دور تاكنون به شمار می­آیند. البته جای بسی تأسف است كه بخش اعظم این محصولات به صورت خام و به شیوه سنتی از طبیعت جمع­آوری و بدون هیچگونه تغییری به خارج از كشور صادر می­ شود. ارزش اقتصادی اندام‌های تکثیر گیاهان دارویی، مانند بذر، ریشه و سایر اندام‌های تکثیر، به دلیل تقاضای زیاد بازار به این محصولات، روز به روز در حال افزایش است. برای نمونه ارزش بذر گونه دارویی جین‌سینگ از 50 تا 80 دلار آمریکا به 2400 دلار به ازای هر پوند بذر آنها رسیده است (قاسمی، 1388).

اسانس‌ها و دیگر مواد مؤثر گیاهان دارویی زمینه‌ای بسیار مناسب برای صادرات دارند و در ارتقاء ارزش افزوده حاصله از كشت گیاهان دارویی دارای اهمیت به سزایی می‌باشند. اسانس‌ها از جمله مواد لازم در صنایع دارویی، غذایی و آرایشی و بهداشتی هستند و براساس یک توافق جهانی و به دلیل زیست محیطی و بهداشتی مصرف رنگ‌های شیمیایی ابتدا در تهیه مواد غذایی و بعد تولید مواد آرایشی به تدریج كاهش یافته و به جای آنها اسانس‌ها و رنگ‌های طبیعی بكار گرفته می‌شود. كشورهای مصرف‌كننده مانند ایران دارای گیاهانی هستند كه اسانس‌ها بر بنیاد آنها شكل می‌گیرد و با توجه به قابلیت‌های گسترده سرزمین گونه‌های گیاهی، می‌توان علاوه بر جلوگیری از خروج مبالغ زیادی ارز از كشور در زمره صادركنندگان اسانس قرار گرفت .با توجه به رویكرد كشورهای جهان به داروهای گیاهی و فرآورده‌های طبیعی در سال‌های آینده مصرف گیاهان دارویی در صنعت افزایش می‌یابد (میرحسینی و همکاران، 1387).

کشور ایران با داشتن شرایط اقلیمی و تنوع گیاهی به مراتب بهتر از اروپا، هم­اکنون تنها ٦٠ تا ٩٠ میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است که بخش عمده­ای مربوط به صادرات زعفران است. علاوه بر زعفران، مهم‌ترین گیاهان دارویی صادراتی ایران در سال‏های اخیر زیره سبز، آویشن، بادرنجبویه، انیسون، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمی، زوفا، مریم­گلی، کتیرا، آنغوزه، شیرین­بیان، تلخ بیان، مورد، برگ کنار، سقز، علف گاوزبان، آنغوزه و گل ساعتی، باریجه، موسیر، مستکی، وشا، انچوچک، گز علفی، شکر تیغال، و حنا بوده که به کشور‏های آلمان، آمریکا، انگلستان، فرانسه، مجارستان، پاکستان، هند، چین، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، کانادا، سوئیس، سوئد، لبنان، ایتالیا و امارات صادر شده است. علاوه بر آن، سالانه حدود ٢ میلیون دلار محصولات فرعی جنگلی و مرتعی به بازار‏های جهانی از جمله آلمان، فرانسه و امارات متحده عربی صادر می­ شود (کشفی بناب، 1388).

برخی از اقلام گیاهان دارویی که در سال ٢٠٠٤ میلادی به کشور‏های دیگر صادر شده است به قرار زیر است. زعفران تقاضای زیادی در بازار‏های جهانی و بخصوص اسپانیا دارد. این محصول در سال ٢٠٠٤ با ارزش صادراتی ٦٦ میلیون دلار و با سهم ٢٥ درصد از تجارت جهانی، مقام نخست صادرات را به‏ خود اختصاص داد. عمده‌ترین کشورهای واردکننده زعفران ایران، امارات متحده عربی با ٤٩ درصد از واردات، اسپانیا با حدود ٣٠ درصد، ایتالیا ٨/٤ درصد، فرانسه با ٥/٣ درصد، سوئد با ٣٩/٢ درصد، سوئیس با 14/2 درصد و 12 کشور دیگر با 17/8 درصد بودند. رازیانه یکی دیگر از اقلام صادراتی کشور است. این محصول با ارزش تجاری 138 هزار دلار که حدود 6/0 درصد تجارت جهانی را شامل می­ شود، در این سال، مقام 15 تجارت جهانی را کسب کرد. پاکستان با واردات حدود 70 درصد و امارات متحده عربی با 30 درصد، دو کشور عمده واردکننده رازیانه ایران بودند. گشنیز با ارزش 2 میلیون و 129 هزار دلار و با سهم 4/4 درصد از تجارت جهانی به کشور‏های پاکستان، امارات متحده عربی، قطر، اوکراین، ترکیه و بریتانیا صادر شد. زیره سبز ایران با ارزش صادراتی 343 هزار دلار و با سهم 11/0 درصد معاملات بین ­المللی در رتبه 36 تجارت جهانی این محصول قرار داشت. چین و انگلیس به ترتیب با رقم واردات 322 و 17 هزار دلار عمده‌ترین خریداران زیره ایران بوده‏اند. صادرات آویشن ایران در سال 2004 میلادی در رتبه 24 و تجارت جهانی این محصول به میزان 187 هزار دلار بود که بطور عمده به امارات متحده عربی صورت گرفت. ارزش صادرات آنغوزه تلخ ایران در سال‏های 2001 تا 2004 میلادی بین 350 هزار تا 650 هزار دلار در نوسان بوده و عمده کشور‏های وارد­کننده آن عبارت از امارات متحده عربی، کویت، قطر، اوکراین، رومانی، هند، آلمان و فرانسه بودند. در این سال رقم صادرات باریجه ایران حدود 350 هزار دلار بود که به کشور‏های فرانسه، امارات متحده عربی، آلمان، و برخی دیگر از کشورهای اروپایی صادر شد (میرحسینی و همکاران، 1387).

ارزش كل واردات گیاهان دارویی و مواد اولیه گیاهی در سال 1386 به میزان 85 میلیون دلار رسید. بیشترین ارزش میزان واردات گیاهان دارویی مربوط به اسانس ­ها می­باشد. بطوریكه 59 میلیون دلار در این سال به واردات اسانس اختصاص داشته است. البته بسیاری از اسانس ­های وارداتی نیز سنتزی می­باشند. این اسانس ­ها عمدتا در صنایع آرایشی بهداشتی و صنعتی كاربرد دارد (کشفی بناب، 1388).